Το χρονικό της διαμόρφωσης της πλατείας του Μωχάμετ Άλυ στην Παναγία Καβάλα

Abstract

Μια σειρά αστικών παρεμβάσεων δημιούργησε στην χερσόνησο της Παναγίας στην Καβάλα ένα σημαντικό τοπόσημο. Το κονάκι–μνημείο του Μωχάμετ Άλυ σε συνδυασμό με την ομώνυμη πλατεία και τον έφιππο ανδριάντα του θεμελιωτή της νεωτέρας Αιγύπτου είναι εικόνα που δε ξεχνιέται εύκολα. Μια διπλωματική πρωτοβουλία, μια πλειάδα τεχνικών, ένας εξαίρετος γλύπτης και ένας καταπληκτικός φυσικός χώρος, συνέβαλαν στο αποτέλεσμα. Οι πρώτες επεμβάσεις έγιναν το 1909, από την Τεχνική Υπηρεσία των Βασιλικών Βακουφίων της Αιγύπτου και περιλάμβαναν εργασίες στήριξης, επισκευών και εσωτερικής διαρρύθμισης στο κονάκι. Η δεύτερη φάση (1925–1930) περιλάμβανε διαπραγματεύσεις ανάμεσα στην αιγυπτιακή και ελληνική πλευρά με στόχο την «ανάδειξη» του κτιρίου, δηλαδή την κατεδάφιση των πολυάριθμων γειτονικών κτισμάτων, τη διάνοιξη μικρής πλατείας και τις αρχικές συζητήσεις για την κατασκευή ανδριάντα. Επί Φαρούκ Α’ χρονολογείται η τρίτη φάση (1930–1935), όταν υλοποιούνται οι μεγάλες παρεμβάσεις με τη διάνοιξη και διαμόρφωση της πλατείας, την κατασκευή και τοποθέτηση του ορειχάλκινου ανδριάντα. Πρόκειται για μια άσκηση εξωτερικής πολιτικής που χρησιμοποιεί το χώρο ως προνομιακό μέσο για να αποδώσει τιμή σε μια ισχυρή ιστορική προσωπικότητα. Ενώ δηλαδή οι αρχικά προγραμματισμένες απαλλοτριώσεις στόχευαν να αναδείξουν μόνο το κονάκι, το καλοκαίρι του 1930 επεκτείνονται για να αναδείξουν και τον ανδριάντα του πασά. Για το έργο ενδιαφέρεται έντονα και η Αιγυπτιακή πλευρά στέλνοντας στα τέλη Αυγούστου 1930 τον αρχιτέκτονα των αιγυπτιακών ανακτόρων Verrucci Bey, για να συνεργασθεί με τους «_Έλληνες ομοτέχνους του εις την διαμόρφωσιν της πλατείας_». Τον Οκτώβριο του 1930 ξεκινούν οι εργασίες διαμόρφωσης.

Η δική μας έρευνα βασίζεται στο προσωπικό αρχείο του γλύπτη Κ. Δημητριάδη, εστιάζεται στο διάστημα 1930-1935 και αφορά τόσο τη διαμόρφωση της πλατείας, όσο και τις διαδικασίες υλοποίησης και τοποθέτησης του ανδριάντα. Από τα έγγραφα του αρχείου τεκμηριώνεται ότι ο γλύπτης πέρα από τον ανδριάντα, έβαλε την προσωπική καλλιτεχνική του σφραγίδα και στον περιβάλλοντα χώρο. Πρόσθετα στοιχεία, όπως ότι ο ανδριάντας χυτεύτηκε στο χυτήριο του Alexis Rudier στο Παρίσι (δηλαδή στο χυτήριο όπου χύτευε τα έργα του και ο Rodin), το συμβόλαιο παραγωγής του, το πρωτόκολλο παράδοσής του, η διαδικασία κοστολόγησης και αποπληρωμής, μας διαφωτίζουν για το μέγεθος και την ποιότητα του εγχειρήματος.

Έτσι, η απλή διεύρυνση μιας μικρής πλατείας το 1925, μεταμορφώθηκε το διάστημα 1930-1933 σ’ έναν πλατύ δημόσιο χώρο, αρθρωμένο σε δύο διαδοχικά άνδηρα (ανατολικό και δυτικό) συνδεόμενα με μνημειακή κλίμακα. Το κεντρικό σημείο αναφοράς ήταν πάντως ο έφιππος ανδριάντας του τιμωμένου προσώπου. Η επιλογή της τυπολογίας του έφιππου ορειχάλκινου ανδριάντα ήταν αποτέλεσμα πολλών σκέψεων και συζητήσεων. Η αρχική πρόταση του Δημητριάδη αφορούσε έναν όρθιο μαρμάρινο ανδριάντα του Μωχάμετ Άλυ, να ακουμπά σε κρηπίδωμα. Μετά από εκτενή αλληλογραφία με τους παράγοντες της Αιγυπτιακής ομογένειας, τέλος του καλοκαιριού το 1930, καταλήγουν στην επιβλητικότερη και ακριβότερη επιλογή του έφιππου ανδριάντα. Ήταν μια εύλογη επιλογή. Ο τύπος του έφιππου στρατηλάτη και τα υψηλά βάθρα, που προσδίδουν κύρος στη δυσθεώρητη μορφή του ηγεμόνα, υπήρξε αγαπημένο θέμα της δημόσιας γλυπτικής καθόλον τον 19ου αι. Εξάλλου υπήρχε και ένα αντίστοιχο πρότυπο: ο έφιππος ανδριάντας του Μωχάμετ Άλυ στην Αλεξάνδρεια ήδη από το 1872 Εξάλλου υπήρχε και ένα αντίστοιχο πρότυπο: ο έφιππος ανδριάντας του Μωχάμετ Άλυ στην Αλεξάνδρεια ήδη από το 1872, έργο του γνωστού Γάλλου γλύπτη Henri-Alfred Jackemart. Επισημαίνουμε στο σημείο αυτό ότι οι -κατά τον 19ο αι.- απεικονίσεις Αιγυπτίων ηγεμόνων, έγιναν κατ’ εξαίρεση των ισλαμικών απαγορεύσεων και αυτό θα πρέπει να αποδοθεί στην ισχυρή επιρροή που ασκούσε η Γαλλία στην Αιγυπτιακή δυναστεία και θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ως ένα «ύστερο» δείγμα μιας μεγάλης ευρωπαϊκής παράδοσης. Ο τιμώμενος εικονίζεται ως ηλικιωμένος στρατηλάτης, που έχοντας τα νώτα του στην ανοικτή θάλασσα, τοποθετεί το σπαθί στο θηκάρι του και επιστρέφει ειρηνικά στο σπίτι του για να ξεκουραστεί. Ο ανδριάντας μεταφέρεται στην Καβάλα το 1934 και για τα επόμενα 15 δύσκολα χρόνια για την Ελλάδα, παραμένει σκεπασμένος με λινάτσες. Τελικά, αποκαλύπτεται το Δεκέμβριο του 1949 σε μια εκδήλωση τιμής στα εκατό χρόνια από το θάνατο του Μωχάμετ Άλυ. Στα αποκαλυπτήρια ο Δημητριάδης λείπει. Έχει ήδη πεθάνει στο μέσον της κατοχής.

Η μεγάλη αστική παρέμβαση της πλατείας Μωχάμετ Άλυ στην Καβάλα υπήρξε ένα πολύπλοκο εγχείρημα, στο δε τελικό ποιοτικό αποτέλεσμα συνέβαλε η επιμονή και η δημιουργικότητα σημαντικών ανθρώπων και καλλιτεχνών της εποχής. Υπάρχει όμως και μια μοναδικότητα που κάνει τη συγκεκριμένη παρέμβαση ακόμη πιο ενδιαφέρουσα: την εποχή του μεσοπολέμου, που σ’ ολόκληρη την Μακεδονία και Θράκη εμπεδώνεται μια ενιαία εθνική συνείδηση, που ενισχύεται και μέσω της ανάδειξης πλατειών κοσμημένων με τυποποιημένα εθνικά μνημεία-ηρώα, στην Καβάλα διαμορφώνεται μια πλατεία, ως χώρος άσκησης εξωτερικής πολιτικής. Μια ολόκληρη περιοχή αναπλάθεται και αποκτά συμβολικά χαρακτηριστικά με απώτερο στόχο τη διασφάλιση ομαλών συνθηκών διαβίωσης για τις ελληνικές κοινότητες της Αιγύπτου. Μια αίσθηση σοβαρότητας και δύναμης εκπέμπεται από αυτήν την αυστηρά σχεδιασμένη πλατεία και το δεσπόζοντα μεγαλοπρεπή ανδριάντα. Μια αίσθηση «επισημότητας» εκπορευόμενη από μια κεντρική εξουσία, που γνωρίζει ότι με την παρέμβαση αυτή ασκεί εξωτερική πολιτική. Αντίθετα οι Καβαλιώτες οικειοποιήθηκαν την πλατεία προσδίδοντάς της ένα νόημα πιο απλό, πιο ανθρώπινο. Όπως έγραψε η τοπική εφ. _Ταχυδρόμος _στα εγκαίνια (7-12-1949): «_Ένα παιδί της Καβάλας τιμήθηκε, όλοι οι Καβαλιώτες χάρηκαν_».