Ελληνικές Βιβλιοθήκες και Αναγνωστήρια στην πόλη των Σερρών κατά την ύστερη Τουρκοκρατία

Abstract

Η πόλη των Σερρών κατά τους τελευταίους αιώνες της τουρκοκρατίας παρουσίασε έντονη πνευματική δραστηριότητα και αποτέλεσε ένα από τα σπουδαιότερα εκπαιδευτικά κέντρα του μακεδονικού ελληνισμού. Οι αυξημένες μορφωτικές ανάγκες επέβαλαν τη συγκρότηση σχολικών, αλλά και συλλογικών-δημόσιων βιβλιοθηκών, καθώς και αναγνωστηρίων. Η παλιότερη έμμεση μνεία για την ύπαρξη της προεπαναστατικής βιβλιοθήκης του Ελληνικού Σχολείου γίνεται κατά το β΄ τέταρτο του 18ου αι. σε σημείωμα του μητροπολίτη Γαβριήλ (1735-1754), που καταγράφηκε στο χαμένο σήμερα «αρχαίο» κώδικα της Μητρόπολης Σερρών. Από τον πολύτιμο αυτόν κώδικα πληροφορούμαστε επιπροσθέτως για την οργάνωση της βιβλιοθήκης του Σχολείου, λίγα χρόνια μετά την έναρξη της ελληνικής Επανάστασης, από το σχολάρχη Αργύριο Παπαρίζο, ο οποίος διέθεσε ένα σημαντικό χρηματικό ποσό για την αγορά βιβλίων (1828). Για τον εμπλουτισμό της βιβλιοθήκης με τα απαραίτητα διδακτικά συγγράμματα ενδιαφέρθηκε αργότερα (1837-1843) και ο σοφός επιχώριος δάσκαλος Εμμανουήλ Φωτιάδης. Το δεύτερο ανώτερο εκπαιδευτικό ίδρυμα της πόλης, που αποτελεί εξέλιξη του πρώτου και για το οποίο διαθέτουμε περισσότερες πληροφορίες για την πλούσια βιβλιοθήκη του, είναι το ιστορικό εξατάξιο Γυμνάσιο (αναγνωρισμένο από το έτος 1884). Διατελέσαντες σε αυτό γυμνασιάρχες επέδειξαν ιδιαίτερο ενδιαφέρον για την καταγραφή των χειρογράφων της συλλογής, που ορισμένα από αυτά ανάγονταν στη βυζαντινή περίοδο. Αξιόλογη επίσης υπήρξε η βιβλιοθήκη του Διδασκαλείου Αρρένων, του πρώτου στην υπόδουλη Ελλάδα, που είχε ιδρυθεί το έτος 1872 από το «Μακεδονικό Φιλεκπαιδευτικό Σύλλογο Σερρών» (1870), καθώς και η δεύτερη του ίδιου συλλόγου για δημόσια χρήση. Η τελευταία διέθετε βιβλιοφύλακα και το έντυπο υλικό της ήταν ταξινομημένο με υποδειγματικό για την εποχή εκείνη τρόπο. Τα μοναδικά γνωστά από τις πηγές αναγνωστήρια «προσιτά τοις πάσι», που λειτούργησαν στην πόλη των Σερρών, με διάθεση στο ευρύτερο αναγνωστικό κοινό λαϊκών ενημερωτικών ή τερπνών εντύπων, κυρίως περιοδικών και εφημερίδων, ήταν αυτά των τριών συλλόγων, του «Μακεδονικού Φιλεκπαιδευτικού» (1870), της «Ουρανίας» (1874) και της Λέσχης των Σερρών (πριν από το 1903). Το μεγαλοπρεπές επίσης κτίριο του ομίλου «Ορφέα» (1905), περιλάμβανε, εκτός από την κεντρική αίθουσα θεάτρου, τρεις μεγάλους χώρους για τη διδασκαλία μουσικής και δραματικής απαγγελίας, αλλά και για τη στέγαση βιβλιοθήκης και αναγνωστηρίου. Οι γνώσεις μας για τις ιστορικές βιβλιοθήκες και αναγνωστήρια της μαρτυρικής αρχαίας αυτής μακεδονικής πόλης θα ήταν σήμερα επαρκέστερες, αν το ευαίσθητο υλικό των συλλογών τους δεν είχε παραδοθεί δύο φορές στις φλόγες των ολέθριων πυρκαγιών (1849, 1913), που αφάνισαν ολοσχερώς το ελληνικό τμήμα της, ή ακόμη αν τα εναπομείναντα γραπτά πνευματικά της αγαθά είχαν γλιτώσει από τις δηώσεις και τις καταστροφές των Βόρειων γειτόνων μας.

The city of Serres developed a great cultural activity and it was one of the most important educational centres of Macedonian Hellenism during the late centuries of the Ottoman rule. What was needed was the establishment of school, associational-public Libraries and Reading-rooms as well. The oldest reference about a pre-Revolutionary Library in the city is in a note, which had been written by the bishop Gabriel (1735-1754) on the Code of the Metropolis of Serres –that is lost today- in the second quarter of the 18th century and it has to do with the Greek School of Serres. This precious Code gives us information about the organization of a Library that was founded by the schoolteacher Argyrios Paparizos, who had spent a large amount for buying books (1828). The wise schoolteacher Emmanuel Fotiadis of Serres also enriched the Library with didactical books (1837-1843). The second school of the city, which continues the historical route of the Greek School of Serres, is the six-year High School (which is recognized since 1884). We have more information about its well-stocked Library. The headmasters had presented a great interest in the registration of the manuscripts of the collection; a few of the manuscripts date the Byzantine period. The Library of the Teachers College –the first in European Turkey- was founded in 1872 by the “Macedonian Pro-educational Association of Serres” (1870) and it was really remarkable. The second Library of the same Association had a public character and it also had a book guard. The classification of its books was excellent. The unique Reading-rooms (“Anagnostirion”) in the city of Serres offered the habitants’ popular, amusing or educational printed subject, newspapers and magazines. The three Associations: the “Macedonian Pro-educational” (1870), the “Ourania” (1874) and the Club of Serres (before 1903) owned these Reading-rooms. The magnificent building of the Association “Orpheas” (1905) had a central theatrical hall, three large rooms for the teaching of music and dramatic recitation. These rooms were also used as a Library and a Reading-room. Our knowledge involving the historical Libraries and the Reading-rooms of this ancient Macedonian city would have been richer today, if the sensitive material of their collections had not been burnt twice during the catastrophic fires (1849 and 1913), which destroyed the Greek part of the city completely, or even if the written monuments of the city had been saved from the ruinations and the sacks by our northern neighbours.